Sobre 'hai', 'vai' e 'fai'

O uso destas dúas formas verbais causa problemas aos falantes de castelán por teren un uso diferente entre Galego e Castelán.

FAI

3PS do verbo facer, úsase só como forma verbal plena.

• Fai cousas incomprensíbeis.

VAI

3PS do verbo ir, ten un uso específico en Galego que non ten en Castelán. Expresa o tempo atmosférico, para o cal en Castelán se usa hace:

• Vai unha calor asfixiante (e non: *fai unha calor...)
• Vai unha friaxe insoportábel este inverno (e non: *fai unha friaxe...)

HAI

3PS do verbo haber no uso impersoal. En Galego emprégase ademais para expresións de tempo transcorrido, alí onde o castelán usaría hace.

• Hai dúas horas que estou á súa espera (e non: *fai dúas horas...)
• Morreu xa hai un ano. Hoxe é o cabodano (e non: *... xa fai un ano.)

Uso da diérese

Úsase coa letra 'u' para indicar que se pronuncia esta vogal nas sílabas 'güe', 'güi', fronte a 'gue', 'gui':

• antigüidade, bilingüe, argüír, argüían, lingüista, lingüística, ungüento etc.

Úsase tamén coa letra 'i' na primeira e segunda persoas de plural dos copretéritos de indicativo dos verbos rematados en –aer, –oer –aír e –oír:

• caïamos,caïades,
• doïamos, doïades,
• moïamos, moïades,
• oïamos,oïades,
• saïamos, saïades,
• traïamos, traïades

A razón de colocar esta diérese é que o i forma sílaba en por si (ca-i-a-mos),aínda que é átono. Desta maneira distinguimos estas formas das do presente de subxuntivo, en que o i forma ditongo: caiamos, caiades (ca-ia-mos, ca-ia-des). Consecuentemente, tamén levan diérese os copretéritos de indicativo dos verbos en -uír, aínda que neles non haxa posibilidade de homonimia co presente de subxuntivo:

• argüïamos, constituïamos, constituïades.

Outros casos de acentuación

Non se acentúan os interrogativos nin coma directos nin coma indirectos Só se acentúan para evitar posibles anfiboloxías:

•     dille que queres
•     dille qué queres

Non se acentúan os demostrativos cando funcionan coma pronomes.

•     Non sei se prefiro este ou aquel.

Non se acentúan os verbos da mesma maneira cando van amalgamados con pronomes clíticos: cantará mais cantarase, cantarame. É excepción é en éo, éche, énos, etc. que sempre mantén o seu acento.

Non se acentúan en ningún caso os adverbios rematados en -mente.

Non son  palabras esdrúxulas senón graves:

•     atmosfera, heroe, omoplata, parasito, paxaro, diocese,

Son palabras esdrúxulas e non graves:

• auréola, alvéolo, rubéola, anódino, termóstato, réptil (e todos os rematados en –til, como téxtil), térmite

así como a terminación: –íaco/a: austríaco, cardíaco etc.

Acentuación diacrítica

En galego distínguense pares de palabras polo acento. Nalgúns casos trátase de palabras que se distinguen por teren vogal aberta ou pechada (ven ~ vén), onde normalmente se acentúa o par coa vogal aberta. 

Noutros casos distínguese unha palabra tónica doutra átona.

A listaxe de uso do acento diacrítico en galego é a seguinte:

1. á (a + a artigo; subst.)  ↔  a (artigo; pron.; prep.)
2. ás (a + as artigo; subst.)↔ as (artigo; pron.)
3. bóla (‘esfera’)↔ bola (peza de pan)
4. cá (ca + a)↔ca (conx.)
5.  cás (ca + as)  ↔  cas (prep.)
6. chá (‘plana’) ↔  cha (che + a)
7. chás (‘planas’) ↔ chas (che + as)
8. có (ca + o)   ↔   co (con + o)
9. cómpre (‘é mester’) ↔ compre (‘merque’)
10. cómpren (‘son mester’) ↔ compren (‘merquen’)
11. cós (ca + os; subst.) ↔  cos (con + os)
12. dá (pres. e imp. de dar) ↔  da (de + a)
13. dás (pres. de dar) ↔  das (de + as)
14. dó (‘compaixón’)  ↔  do (de + o)
15. é (pres. de ser) ↔  e (conx.)
16. fóra (adv.) ↔  fora (antepret. de ser e ir)
17. má (‘ruín’) ↔  ma (me + a)
18. máis (adv. e pron.) ↔  mais (conx.)
19. más (‘ruíns’)↔ mas (me + as)
20. nó (subst.)  ↔  no (en + o)
21. nós (pron. tónico; pl. de nó) ↔ nos (pron.átono; en + os)
22. óso (do corpo)  ↔  oso (animal)
23. pé (parte do corpo) ↔  pe (letra)
24. póla (‘rama’) ↔ pola (‘galiña’; por + a)
25. pór ("poñer") ↔ por (prep.)
26. présa ("apuro") ↔ presa ("prendida"; "presada")
27. sé ("sede eclesiástica"; imp. de ser)↔ se (conx.; pron.)
28. só (adv. e adx.)↔  so (prep.)
29. té ("infusión") ↔   te (pron.; letra)
30. vén (pres. de vir) ↔ ven (pres. de ver; imp. de vir)
31. vés (pres. de vir) ↔ ves (pres. de ver)
32. vós (pron. tónico) ↔ vos (pron. átono)

Acentuación de 'i' e 'u' en hiato

Alén das regras vistas anteriormente, as vogais 'i' e 'u' tónicas van acentuadas antes ou despois dunha vogal átona, para indicaren que ambas as vogais non forman ditongo:

• aínda, baúl, caída, soíña, egoísmo, miúdo, raíña, raíz, ruído, saía, súa, traía, túa, xuízo.

Mais se hai unha polo medio, non se acentúan:

• prohibe

Acentuación das esdrúxulas ou proparoxítonas

Acentúanse todas as esdrúxulas:

•     mágoa, bárbaro, tépedo, xílgaro, térmite.

Acentuación das graves ou paróxitonas

Acentúanse cando rematan en consoante diferente de <-n>,<-s> , ou en grupos consonánticos distintos de <-ns>:

•     álbum, móbil, mísil, réptil, Félix, tríceps, carácter.

Tamén se acentúan as que teñen ditongo decrecente na última sílaba:

•     amábeis, posíbeis

Non se acentúan no resto dos casos:

•     cantan, cantas, lapis, canons, colons, dolmens.

Acentuación das agudas ou oxítonas

Acentúanse as polisílabas rematadas en vogal (máis 'n', 's', 'ns'):

•     mamá, cafés, algún, peóns.

Mais non levan acento ortográfico:

(a)    Os monosílabos:

•     leis, el, ti

(b)    As rematadas en ditongo decrecente (máis 'n', 's'):

•      papeis, colleu, amei, tomou, pediu, azuis.

(c)    As rematadas noutra consoante que non sexa 'n', 's', 'ns'

•     cantar, nariz, arroz.

Uso do apóstrofo

    En galego moderno non se usan os apóstrofos máis que nuns poucos casos, onde a preposición e mais o artigo son separados:

a)    Cando se trata de topónimos que comezan cun artigo definido:

•  Os meus irmáns son todos d’A Coruña
•  Vivimos n’A Veiga

b)    Cando se citan títulos de obras que comezan co artigo definido:

•  Parece un personaxe d’O Quixote

Tipos de sintagmas como proxección dos adxectivos

En galego, como en todas as linguas románicas, existe unha soa proxección do adxectivo, o sintagma adxectivo (SA), cuxa estrutura é moito menos complexa que o sintagma nominal.

Evidentemente, o adxectivo ten que ser, por forza, o núcleo do SA. Este pode aparecer só:

• Era unha [SA [A boa]] persoa.

O adxectivo pode ir precedido dun Cuantificador (Q), mais sen funcionar coma un Sintagma Cuantificador (SQ), é só un especificador, de natureza adverbial, con esta estrutura:

[SA [Q] [A]] /\ [SA [A] [Q]]

• Era unha [SA [Q moi] [A boa]] persoa.
• Teño uns licores [SA [Q realmente][A magníficos]] na casa
• A xente de por aquí éche [SA [Q ben] [A simpática]]
• Esas laranxas son [SA [A ruíns [Q de máis]]

As proxeccións pola dereita son posíbeis normalmente cun SP:

[SA [Q] [A] [SP]]

• É un libro [SA[A doado [SP de ler]]

O SA pode aparecer como complemento do nome ou como complemento do verbo. Para o primeiro caso, véxase aquí.

O SA que funciona coma complemento verbal adoita ser un atributo, con concordancia co suxeito.

• Os teus fillos camiñan [SA [Q moi] [A lentos]]

De 'habitación', 'cuarto' e formas relacionadas

En galego hai unha lixeira confusión co vocábulo que fai referencia á parte da casa usada como dormitorio por mor do cruzamento co castelán. Alén diso, o propio termo para facer referencia ao lugar de morada introduce máis confusión por non coincidiren os significados cos galegos.

CUARTO

É a palabra tradicional para se referir a unha peza da casa, normalmente usada para durmir. Ora ben, pode referirse a outras partes, para o cal pode perfectamente levar unha proxección cun Sintagma Preposicional: o cuarto dos invitados, o cuarto dos trastes etc.

HABITACIÓN

Úsase incorrectamente como sinónimo de cuarto. Na realidade é sinónimo de vivenda. E así é usado en portugués (habitação), francés (habitation).

ALCOBA

É sinónimo de cuarto, tamén en español e en portugués (coa lóxica mudanza ortográfica: alcova).

MORADA

É sinónimo de habitación e de vivenda en moitos casos, aínda que pode ser máis ben domicilio. Máis información sobre este uso pode ser atopada aquí.

Algúns usos da preposición 'de'

A preposición de ten algúns usos propios en galegos que convén sinalar, nomeadamente en expresións temporais:

Úsase cos momentos do día:

• Veño mañá de tarde.
• Hoxe de mañá estivemos na feira.

OBS: Neste mesmo uso serve á: á mañá, á tarde, á noite, á noitiña e ao serán (masculino).

 Obsérvese ademais:

• Mañá de mañá (en portugués: amanhã de manhã).

Tamén se usa de diante dos días da semana:

• De luns temos un exame
• Nunca traballamos de sábado

En portugués úsase para expresar medios de transporte, que en galego quedaría así:

• Fixemos toda a viaxe de tren
• Para chegar ao centro, o mellor é irdes de autobús.

'Sinatura', 'firma' e 'materia'

Hai unha serie de palabras que presentan confusión pola influencia do castelán:

SINATURA

É equivalente ao castelán "firma", posto ao pé dun documento con valor oficial. Non se debe confundir co castelán "asignatura" (vid. abaixo). O verbo é daquela asinar, que non debe ser confundido con asignar.

FIRMA

É unha empresa.

MATERIA

É o equivalente á "asignatura" escolar en castelán. Os estudantes teñen materias, disciplinas e mesmo cadeiras (vocábulo portugués).