Interfixos

Un interfixo ou infixo é un elemento que se coloca:

1.  entre o lexema e o morfema desinencia por un lado, 
2.  ou entre o radical e o sufixo, por outro. 

Ten basicamente un valor fónico, de apoio, mais do punto de vista morfolóxico non fornece nada.

No primeiro caso, cando se trata do elemento que se coloca entre o lexema e a desinencia, o máis frecuente é -c- (co valor de /θ/) para a formación do diminutivo:

• pai > paiciño
• nai > naiciña
• pan > panciño
• café > cafeciño

Como se aprecia nos casos anteriores, o interfixo é usado para facilitar a pronuncia en casos en que o lexema remata en nasal, ditongo ou vogal tónica.

No segundo caso, os interfixos van entre o radical e os morfemas en casos de derivación:

• comer > comichón
• durmir > durmichón
• saber > sabichón
• café > cafeteira
• té > teteira
• coco > cocoteiro
• pan > panadeiro
• sal > salgado

Construcións reflexivas e recíprocas

Para expresar a reflexividade, o galego só marca o obxecto directo:

Polo xeral, chega co clítico (en acusativo, na 3P se)

• Laveime ben esta mañá.
• Enfeitácheste formal hoxe?
• Non nos vemos no espello.

Se se quere enfatizar cun pronome, este acostuma ir acompañado de mesmo(s)/a(s) ou propio(s)/a(s).

• Laveime ben a min mesmo/a esta mañá.
• Enfeitácheste ti mesmo/a formal hoxe?
• Non nos vemos a nós mesmos/as no espello.

O galego, á diferenza do castelán, non expresa o reflexivo cando se trata do obxecto indirecto:

• *Pinteime os beizos > pintei os beizos
• *Lavouse a cara > lavou a cara

Para a reciprocidade, úsanse os clíticos da mesma maneira que na reflexividade:

• Criticámonos sempre con moito respecto
• Escribiádesvos todos os meses.
• É mellor non nos insultarmos

Loxicamente hai casos de ambigüidade, como en;

• Os actores gustaban de se describir espontaneamente

No exemplo anterior, pode entenderse que se describen a si mesmos/as ou uns aos outros.

Como se ve, a forma plena da reciprocidade é un(s) ao(s) outro(s) | unha(s) á(s) outra(s).

• Os conselleiros louvávanse uns aos outros despois do consello.

Valores sintácticos dos clíticos

 En galego, como en todas as linguas románicas, os clíticos teñen valores diversos do punto de vista sintáctico.

1. Marca de caso. É o valor primario que aparece sempre que o clítico fai referencia ao obxecto (directo ou indirecto). Con este uso, os clíticos teñen caso (acusativo ou dativo na 3P e mais na 2PS):

• Xa te vin pola rúa (acusativo)
• Xa che berrei na rúa (dativo)
• Xa a vin (acusativo)
• Xa lle respondín (dativo)

2. Marca de diátese ou voz. Neste caso, cando se trata da voz media impersoal, o clítico se vén utilizado:

• Vívese moito ben aquí.
• No verán alúganse moitos apartamentos na vila.

Se se tratar da voz media ergativa, é capaz que non haxa calquera operador, mais se o houber, hai dúas hipóteses.

Que sexa só se porque non se dá fóra da terceira persoa e neste caso é capaz que non se exprese.

• O televisor avariou(se).
• A xornada alongou(se) máis do previsto.

Que sexa calquera dos clíticos, porque se conxuga xunto co verbo:

• Rebeláronse contra o poder estabelecido.
• Opereime de apendicite.

3. Marca pragmática, chamada dótico. Neste caso, o clítico non ten calquera valor sintáctico, mais pragmático.

Hai un primeiro uso coincidente co castelán ou o portugués chamado solidario:

• Choveunos polo camiño (pt. choveu-nos pelo caminho)
• Non me ladres, queres?
• Os nenos cántanvos como os anxos

O galego ten, ademais, un uso de seu, chamado mirativo, que só se usa en segunda persoa.

• Évos tarde, por que non marchades xa?
• Estouche farto desta situación

Este uso mirativo equivale moitas veces ao emprego de mesmo en portugués:

• É mesmo tarde, porque não vão embora?
• Estou mesmo farto desta situação

Importante: o galego carece do uso do dótico intensivo do castelán:

• *Linme todo o libro > lin todo o libro
• *Prepareime a cea > preparei a cea
• Coméstesvos os ovos estrelados? > comestes os ovos estrelados?

Comparación

A comparación é un fenómeno flexivo que se dá en todas as linguas.

Afecta principalmente aos adxectivos e adverbios por un lado, e aos nomes por outro, con diferenzas canto ao seu uso.

A comparación no xeral representa tres graos: superior, inferior e igual. 

(a) A COMPARACIÓN DE ADXECTIVOS E ADVERBIOS (A):

Realízase principalmente con verbos estáticos (ser, estar, ficar, quedar, resultar)

* A comparación de superioridade  (>)

máis + A + que/ca

* A comparación de inferioridade (<)

menos + A + que/ca

* A comparación de igualdade (=)

tan + A + como/coma

Exemplos:

• Xúpiter fica máis lonxe que a Terra do Sol.
• Xúpiter fica menos lonxe que Saturno do Sol.
• A Lúa fica tan lonxe como a Terra do Sol.

O segundo elemento da comparación pode ser introducido indistintamente por que|ca ou como|coma. Porén, cando se trata de pronomes persoais, é obrigatorio no galego padrón utilizar as segundas formas e, ademais, en oblicuo:

• Andrea é maior ca min (dialectal; que eu)
• Eu son máis sensíbel ca ti.

Algúns adxectivos e adverbios coñecen unha forma sintética, que pode, ou non, cohabitar coa analítica:

BO, BOA | BEN > mellor

• Os meus profesores foron mellores que os teus.

MAO, MÁ | MAL > peor

• Os meus profesores foron peores que os teus.

VELLO,-A > maior

• Carla é maior| máis vella ca nós

GRANDE > maior

• A Terra é meirande | máis grande que a Lúa.

NOVO,-A, PEQUENO,-A

• Miña irmá é menor | máis pequena ca min

(b) A COMPARACIÓN DOS NOMES (N)

Realízase principalmente con verbos non estáticos (ser, estar, ficar, quedar, resultar)

* A comparación de superioridade  (>)

máis + N + que/ca

* A comparación de inferioridade (<)

menos + N + que/ca

* A comparación de igualdade (=)

tanto + N + como/coma

Exemplos:

• Eu teño máis experiencia ca vós.
• Eu teño menos experiencia ca vós.
• Eu teño tanta experiencia como o resto da xente.

Formas sintéticas e analíticas

En galego, como en todas as linguas románicas, determinados monemas poden ser expresados dun xeito analítico ou sintético.

Un monema sintético é aquel resulta unha forma única, por exemplo, a forma verbal cantara en galego é sintética, mentres que a súa equivalente castelá había cantado é un monema analítico, pois utiliza máis dun elemento.

O galego utiliza formas sintéticas de preferencia, á diferenza doutras linguas románicas, mais non é sempre así. Eis algúns casos en que en determinadas categorías hai unha forma sintética e outra analítica, aínda que non sempre teñan un uso idéntico:

1. Futuro de indicativo: falarei ~ vou falar
2. Condicional: falaría ~ ía falar
3. Posesivo: unha miña manía ~ unha manía de meu.

En galego, da súa evolución do latín, conserva algunhas formas analíticas no comparativo, que nalgúns casos alterna coa súa equivalente sintética:

• O romance de Laura é mellor que o de Linda, onde mellor = máis bo.
• A xornada foi moito peor do previsto, onde peor = máis má, máis ruín.
• A nosa casa é meirande | máis grande que as restantes da vila.
• Xoana é maior | máis vella ca Carme.
• Lois é menor | máis novo ca Artur.

Hai formas verbais que son sempre analíticas, entre elas as perífrases, mais tamén as formas de estar a + PARTICIPIO:

• Continúo a procurar o libro de receitas.
• Non dan aprendido a táboa de verbos. 
• Creo que xa tes lido ese libro moitas veces.
• Estoulle a preguntar polo que fixo onte.

Conectores

 Os conectores son elementos que permiten relacionar parágrafos entre si e teñen distintos valores semánticos.

Eis os principais:

1. Comparativos: céntranse nalgún xénero de semellanza:

Do mesmo modo|xeito, da mesma maneira; igualmente; analogamente; paralelamente; ao mesmo tempo; asemade; tamén.

2. Aditivos: adicionan novos conceptos ou ideas.

E; ademais; tamén; alén d(iso); aínda máis; por riba; por máis; inclusive; até.

3. Opositivas: ideas contrastadas

A pesar de (todo); aínda así; mesmo así; aínda así; ora ben; de calquera maneira|forma|xeito; mais; pero; porén; todavía (en portugués); non obstante; en certo modo; por outro lado; doutra banda; se ben; até (un) certo punto; outramente; pola contra; á diferenza de.

4. Causativos-consecutivos: expresión de causa ou consecuencia.

Entón; daquela; en consecuencia; consecuentemente; xa que logo; por tanto; por iso; por ese motivo; por esa razón; por tanto; daquela; porque; pois (que).

5. Reiterativos, explecativos ou enfáticos:

Certamente*; vale a pena subliñar; convén incidir|insistir; convén|cómpre non esquecer; convén| cómpre ter presente; convén|cómpre salientar; sobre todo; principalmente; especialmente; convén|cómpre asinalar; 

6. Exemplificadores: para ilustrar ideas ou conceptos expresados anteriormente.

Por exemplo; así; proba diso; noutras palabras; dito doutro xeito|doutra maneira; 

7. Iniciais:

Para comezar(mos); en primeiro lugar; primeiro; inicialmente.

8. Disgresional:

A propósito**; convén|cómpre distinguir.

9. Temporais:

Despois; logo; a seguir; tal e como xa foi dito; como xa se indicou.

10. Feche do discurso: 

Por último; en definitiva; en suma; finalmente; en resumo; para concluír(mos); 

______________________________________________________ 

* Nesta sección é incorrecto *por suposto, que é castelanismo

**Nesta sección non entra *por certo, que é castelanismo.

Cláusulas relativas

As cláusulas relativas en galego son formadas como no resto de linguas románicas. 

Consiste na inserción dunha cláusula dentro doutra por medio dun relator.

Exemplo:

• Xoán tivo un fillo. O fillo de Xoán é louro

Nas dúas cláusulas, o elemento común é fillo. A cláusula relativa fai referencia a el grazas a un relator:

• Xoán tivo un fillo que é louro

Desta maneira, que ten como referente fillo.

Mais nin sempre existe un referente, ou este é fóra, ou até é extralingüístico:

• Quen non traballa non gaña cartos
• O que dis non fai sentido ningún

As cláusulas relativas sen referente poden cumprir todas as funcións sintácticas:

1. Suxeito

• [Quen gañou o campionato] venceu limpamente

2. Obxectos

• Botaron ao lixo todo [o que sobrou]
• Referíame [ao que me aconteceu]
• O can ladraba [aos que pasaban preto da casa]

3. Adxunto

• Esta xente é moi probre, ergueu a casa [onde puido]. 

Os relatores son de natureza pronominal e, por súa vez, á diferenza dos complementadores, teñen unha función sintáctica a respecto do verbo da cláusula dependente.

Obsérvese:

1. Complementador: Espero que desfrutes moito || dixo que estaba doente
2. Relator: Estrangallou un aparello que custaba moito diñeiro

Daquela, os relatores poden cumprir todas as funcións sintácticas que emanan do predicado:

1. Suxeito

• O rapaz que mercou a casa chámase Pedro

2. Obxecto directo

• A casa que mercamos saíu moi barata

3. Obxecto indirecto

• A muller a quen deron á má noticia é a miña veciña

4. Obxecto oblicuo

• O billete [con que pro pagaches cun billete] era falso

5. Adxunto

• A casa [onde PRO rodaron o filme nunha casa] era toda dixital

Para o uso de onde, véxase aquí.

Doutra parte, as cláusulas relativas, segundo criterios semánticos, son de dous tipos: especificativas e explicativas.

Obsérvese a diferenza entre estes dous exemplos e tamén os signos de puntuación (vírgulas):

• Os rapaces que están doentes non poden acudir hoxe á escola >> reférese só aos rapaces donetes, non a todos.
• Os rapaces, que están doentes, non poden acudir hoxe á escola >> non especifica, só esclarece.

Ademais, no primeiro caso, cabe a posibilidade de usar indicativo ou conxuntivo:

• Os rapaces que están doentes non poden acudir hoxe á escola >> o falante sabe que hai rapaces doentes.
• Os rapaces que estean | estiveren doentes non poden acudir hoxe á escola >> o falante sospeita que hai rapaces doentes, mais non ten certeza absoluta. A forma en futuro de conxuntivo é só propia dun galego moi formal, non se dá no galego común, que prefire a forma con presente de conxuntivo.

Canto aos relatores:

Todos estes relatores tamén son interrogativos.

Canto a quen, é invariábel, aínda que se refira ao plural:

• Os rapaces a quen deches as boas vindas veñen de moi lonxe?

Cómpre ter en conta unha gralla moi común, por influencia do castelán, mais que practicamente ningunha gramática se fai eco: as construcións de relativo non acostuman ter artigo cando van antecedidas de preposición:

• A casa en que vivo e non *A casa na que vivo.
• As persoas de que che estou a falar e non *As persoas das que che estou a falar.
• A estrada por que viaxamos e non *A estrada pola que viaxamos.

Estrutura informativa: Tema e rema

En calquera enunciado hai dous elementos coñecidos coma tema e rema.

O tema é aquilo se dá por sabido e que relaciona un enunciado co coñecemento previo que se poida ter, encanto o rema é a parte nova.

Daquela, a estrutura normal de calquera enunciado posúe unha dupla estrutura informativa (pragmática) e sintáctica:

  

T		R
S	V	O
Os nenos	crebaron	os vidros da xanela

Un procedemento para o obxecto (ou adxunto) non ser automaticamente o rema é a topicalización

Topicalización

A topicalización é un procedemento sintáctico-pragmático polo cal unha parte da cláusula (moi frecuentemente o obxecto, mais tamén o adxunto) é desprazada para o inicio da frase para que na estrutura Tema+Rema, para que o rema non sexa o obxecto.

Nunha estrutura normal en galego, o máis frecuente é a orde: S V O (suxeito, verbo e obxecto).

Nese caso, a estrutura informativa superposta á sintáctica é:

T		R
S	V	O

Porén, cando o rema non é O, é frecuente topicalizar para que o rema sexa S:

T		R
O	V	S

Á hora de topicalizar, hai un movemento do elemento topicalizado para o inicio da cláusula. 

Cando se trata dun O que é SD (sintagma determinante) é obrigatorio en galego (ben como en moitas outras linguas románicas) a presenza do clítico correspondente:

• Os ovos compreinos < Comprei os ovos.
• Os ovos, compráchelos? < Compraches os ovos?

A topicalización produce dous tipos de estruturas que quebran a orde habitual SVO para a converter en OSV ou ben OVS.

A topicalización require, daquela, un movemento do OBJ (obxecto) para a posición inicial TOP (tópico). En galego, como na inmensa maioría das linguas románicas, este movemento envolve, ademais, un pleonasmo coa presenza do clítico, que se torna mandatario.

O pleonasmo prodúcese cando o obxecto topicalizado é un SD en galego. Así, unha estrutura non marcada SVO:

Pódese converter en OSV, co PRED estendido en IMP(letivo)

Ora ben, a estrutura OVS envolve tamén o movemento do PRED para unha posición superior:

En galego, porén, non hai pleonasmo cando o OBJ é simplemente un SN e non un SD:

En troques, en catalán (ben como italiano ou francés) si existe un clítico (en) para este tipo de construcións:

Ademais, acontece que cando se trata dun sintagma cuantificador (SQ), é capaz mover só a parte nominal do OBJ para a posición do tópico:

Acerca de 'responder' e 'contestar'

Outra influencia castelá sobre o galego é o uso indistinto dos verbos responder e contestar, que son tomados como sinónimos, cando na realidade non o son.

Responder é un verbo moi neutro, que significa, simplemente, fornecer información a unha pregunta formulada. De aí, o seu substantivo é resposta.

• O concursante respondeu todas as preguntas sen hesitar
• Pregunteille como estaba, mas non me respondeu.

Pola contra, contestar non é un verbo neutro, porque non se trata simplemente de dar resposta, implica oposición, a miúdo confrontación e até en ocasións unha má resposta, co fin de contrariar; por iso, ás veces está perto do significado de retrucar:

• Os partidos da oposición contestaron as medidas do goberno
• A min non me contestes, que sou teu pai

Acerca de 'adherir'

Por influencia do castelán, o verbo adherir é usado como *adherirse. Este verbo nunca é pronominal en galego, como tampouco o é na maioría das linguas románicas. Eis varios exemplos do seu uso:

• Os cidadáns adheriron masivamente á proposta de renovación
• Eu xa adherín á vosa causa vai tempo
• A goma de mascar adheriu á sola do zapato e non hai xeito de a quitar

Contraccións de clíticos

Os clíticos contraen cando a forma de acusativo se encontra coa forma de dativo, de tal xeito que o dativo vén primeiro.

Eis a lista completa de contraccións dos clíticos:

	o	a	os	as
me	mo	ma	mos	mas
te
che	cho	cha	chos	chas
se
lle	llo	lla	llos	llas
nos	nolo	nola	nolos	nolas
vos	volo	vola	vol (os	volas
lles	llelo	llela	llelos	llelas

Non hai contracción con te por se tratar dun clítico de acusativo, como o. Porén, si é a forma normal en portugués, visto que non se distingue entre te e che.

• PT: Já to disse = GL Xa cho dixen

Tampouco hai contracción con se cando o reflexivo é dativo:

• Xoana lavouse esta mañá (acusativo, cf. español: se lavó)
• Xoana lavou a cara esta mañá (dativo, cf. español: se lavó la cara)

Obsérvese que hai diferenza entre lle e lles á hora de contraer (en portugués hai unha única forma baseada en lhe).

• Os caramelos deillos ao teu irmán
• Os caramelos déillelos aos teus irmáns.

Das preposicións 'tras' e 'após'

Esta preposición ten en galego un uso exclusivamente locativo, é dicir, só se emprega para se referir a algo que está atrás de.

• Foi vivir tras a montaña
• Por trás daqueles montes hai un lago

Por influencia do español, téndese a usar tras con valor temporal, o cal é totalmente incorrecto. No seu lugar hase usar após, que significa despois de. Obsérvese a equivalencia entre as formas castelás e as galegas nestes exemplos:

ES	GL
Tras un mes sin venir, apareció de repente	Após un mes sen vir, apareceu de repente
Se jubiló tras cuarenta años en el trabajo	Reformouse após corenta anos no traballo
Se arrepintió tras pensárselo dos veces	Arrependeuse após pensalo dúas veces

Focalización

A focalización é un procedemento polo cal unha parte da oración é posta en destaque, de modo que responde na maioría dos casos á estrutura X e non Y. Neses casos, fálase dunha estrutura marcada (isto é, unha estrutura que non é a máis frecuente).

Obsérvese o seguinte exemplo

• Non coñezo o Pedro

Se quixermos insistir no obxecto o Pedro, hai varios modos de topicalizalo:

1. A través dunha elevación prosódica do elemento focalizado: Non coñezo o Pedro (↑)
2. A través dun movemento á esquerda, semellante coa topicalización: O Pedro (↑) non coñezo.
3. A través da clivaxe: Quen non coñezo é o Pedro
4. Coa axuda de determinados adverbios que poñen en destaque: Non coñezo mesmo/ sequera/ nin o Pedro.

'Vós' e 'vosoutros/as'

Á diferenza do que acontece con nós~nosoutros, a distinción entre estas dúas formas pronominais non se refire aos conceptos de inclusivo e exclusivo, porque vosoutros non pode ser tomado como a suma de eu + vós, como si é nós.

A diferenza entre vós e vosoutros/as limítase, xa que logo, a que vosoutros ten un valor excluente, mais ou menos como ti e mais esoutros:

• Eu non sabía nada disto, mais si vosoutros

O VOLG di sobre isto:

Existe unha diferenza de significado entre vosoutros e vós. Mentres o primeiro delimita un grupo concreto, deixando fóra dese grupo todos os que non pertenzan a el, o segundo non marca esa fronteira

'Nós' e 'nosoutros/as'

Unha das diferenzas máis interesantes do galego é a distinción entre nós e nosoutros/as.

Nós ten un uso xeral, de referencia á primeira persoa do plural sen máis, que se acostuma dicir  de uso exclusivo.

Porén, para nosoutros/as o uso é moito máis restrito, pois refírsese a eu+ti. Por iso, fálase dun uso inclusivo.

O seguinte gráfico pode representar a diferenza:

nós	nosoutros/as
eu tu el ela (…)	eu ti ~ vós

Por tanto, nós ten un uso xeral, válido para todos os casos, mentres nosoutros teno moito máis restritivo, porque de facto é tu e mais eu ou vós e mais eu.

• Nós faremos a tradución (non inclúe forzosamente ti nin vós)
• Nosoutros faremos a tradución (inclúe ti e/ou vós).

A clivaxe

A clivaxe é un procedemento para pór en destaque unha función dunha frase simple a través dun proceso en que a frase se torna composta coa axuda dunha estrutura de relativo e o verbo copulativo ser. Desta maneira, unha frase simple como:

(1)   A Maruxa comprou sardiñas no mercado

pode ser enfatizada grazas á clivaxe nos seus tres elementos principais: o suxeito, o obxecto e o adxunto (neste caso un locativo). Deste xeito, poderíamos clivar o suxeito así:

(2)   Foi/é a Maruxa que(n) comprou sardiñas no mercado

(3)   A Maruxa é/foi que(n) comprou sardiñas no mercado

(4)   Quen comprou sardiñas no mercado foi/é a Maruxa

Por outro lado, se o que queremos é clivar o obxecto:

(5)   Foron/son sardiñas o que a Maruxa comprou no mercado

(6)   Sardiñas é/foi o que a Maruxa comprou no mercado

(7)   O que a Maruxa comprou no mercado foron/son sardiñas

Finalmente, a clivaxe do adxunto sería:

(8)   Foi/é no mercado que/onde a Maruxa comprou o peixe.

(9)   No mercado foi/é onde/que a Maruxa comprou o peixe.

(10)    Onde a Maruxa comprou o peixe é/foi no mercado

Con todo, como se observou anteriormente, existe máis dun modo de clivar oracións, hai varios modelos, que son as que tentaremos desenvolver aquí. 

Se aplicarmos ao galego as normas portuguesas de clivaxe, cando este proceso afecta ao obxecto e ao adxunto (mais nunca ao suxeito, encontraríamos aínda dúas hipóteses):

(11)   A Maruxa comprou na feira é sardiñas (feita sobre 7.)

(12)     A Maruxa comprou o peixe é no mercado (feita sobre 10.)

Nestes dous últimos exemplos, o que se fixo foi omitir os relatores. Trátase de construcións comúns en portugués que non se escoitan no galego falado.

Acerca de 'mudar' e 'cambiar'

Por influencia do español, úsase cambiar como verbo de significado xeral, cando na realidade se trata dun verbo cun significado restrito. No inicio, cambiar refírese só a operacións financeiras (cambio de moeda, por exemplo), tamén a mudar de cor. 

• Boa tarde, podo aquí cambiar euros por dólares?

Polo contrario,  para o uso xeral, o verbo normal en galego é mudar

• Xa mudou de idea outra vez
• Mudáronme o posto para outra cidade
• Andan a mudar os responsábeis polas obras públicas
• Á miña rúa mudáronlle o nome